Systemische patronen in onderwijs doorbreken

Voor wie  
Deze werkvorm is voor schoolleiders en teams die merken dat dezelfde kwesties steeds terugkomen. Je bent klaar om verder te kijken dan wie er gelijk heeft en wil ontdekken welke onzichtbare dynamiek eronder ligt. Samen krijg je helder hoe het patroon ontstaat en wie welke rol kan pakken om het anders te doen.

Waarom deze werkvorm 
Het Systemische Spiegelbeeld werkt omdat het inzichtelijk maakt dat het niet alleen aan jou ligt. Patronen ontstaan door het systeem, niet door één persoon. Door dit zichtbaar te maken, ontstaat lucht, eigenaarschap en een concrete eerste stap. Iedereen kan een rol pakken, waardoor de last niet bij één persoon blijft liggen.

Let op: deze methode werkt niet bij acute crises of eenmalige incidenten. Het is bedoeld voor hardnekkige patronen in je school waar je echt verandering in wilt brengen.

Groepsgrootte

4–6 personen is ideaal. Dat geeft genoeg perspectieven en is klein genoeg om iedereen aan bod te laten komen.
Werk je met een groter team dan kun je twee dingen doen.

- Verdeel in groepjes van 4–6 en zorg dat elk groepje een korte begeleiding heeft of dat de procesbegeleider rondloopt.

- kies een ronde-opzet: eerst een paar minuten schrijven, daarna kort delen in de grote groep of in subgroepen zodat iedereen spreekt en het gesprek overzichtelijk blijft.

Tijd  -  45 minuten

Materialen

• Notitieblok of los vel per deelnemer

• Pen of stift

• Flip-over of whiteboard optioneel voor kernwoorden of een klein schema

• Timer of klok

• Mini-sjabloon voor het experiment (optioneel)

Rol van procesbegeleider bij systematische patronen oefening

De begeleider is er om het proces in goede banen te leiden. Niet door te sturen op inhoud, maar door ruimte te maken voor scherpte en voortgang.

Hij of zij zorgt ervoor dat:

• het gesprek niet verzandt in schuld of herhaling van meningen

• er echt wordt doorgevraagd bij elke laag, zodat het niet aan de oppervlakte blijft

• iedereen gehoord wordt. Dat kan door ieder eerst kort iets te laten opschrijven, daarna om de beurt te delen en steeds kort samen te vatten voordat je doorgaat

• er aan het eind een stap naar actie wordt gezet, hoe klein ook

• kiezen welke kleine stap (het experiment) het eerst wordt uitgeprobeerd.

Net onder de waterlijn
Kijk of dit moment op zichzelf staat of dat je iets herkent uit eerdere momenten. Als je de film van de afgelopen maanden terugspoelt, welke soortgelijke scènes zie je? Soms speelt het bijna volgens een vast ritueel.

Vragen
Is dit een op zichzelf staand iets, of herken je een patroon? Is dit de eerste keer dat dit gebeurt, of speelt dit vaker en wanneer?

Voorbeeld
Als het gaat over taakverdeling of prioriteiten, ontstaat er onrust. Iemand zegt dat het te veel is, een ander wil het praktisch houden, en aan het eind van het overleg is het gevoel er nog steeds maar niemand weet goed wat te doen.

Het doorbreekt de focus op de incident en laat zien dat het dilemma deel uitmaakt van een zich herhalende cyclus.

Boven de waterlijn
Begin bij het concrete moment. Beschrijf alleen wat je letterlijk zag en hoorde, zonder te verklaren of te oordelen.

Vragen om te stellen
Wat gebeurde er precies, op welk moment werd duidelijk dat er iets speelde, wie waren erbij, wat werd er gezegd of gedaan

Voorbeeld
“Tijdens het teamoverleg vroeg ik wie de ouderavond wilde voorbereiden. Er viel een lange stilte. Iedereen keek naar zijn papieren. Niemand reageerde.”

Dat ene moment is het startpunt om samen te onderzoeken wat eronder ligt

Aan de slag met de vijf lagen van verdieping

Laag 1 📸 De gebeurtenis (8 min)

Laag 2 – 🔁 De patronen (8 min)

Diep onder water
De onzichtbare sporen die het patroon voeden
Hier kijk je naar de ongeschreven regels en de concrete randvoorwaarden. Wie bepaalt wat belangrijk is. Waar verdwijnt tijd of aandacht zonder dat iemand het zo bedoelt.

Vragen om te stellen
Welke afspraken, routines of structuren maken dit patroon mogelijk? Hoe is tijd, taakverdeling en aanspreekgedrag geregeld? Welke regels of werkwijzen dwingen mensen bijna tot hetzelfde handelen?

Voorbeeld
Bij de ouderavond denkt iedereen dat de directeur het draaiboek regelt. Er is geen afgesproken taakverdeling, dus lopen vragen keer op keer terug naar dezelfde persoon.

Dit zijn de sporen waarin patronen zich vastzetten. Ze sturen ons gedrag elke dag een beetje.

Laag 3 ⚙️ De structuren (8 min)

De bodem
Welke ga je kijken naar de diepgewortelde overtuigingen, aannames en verhalen die de structuren en het onderwijssysteem vormgeven. Bijvoorbeeld: "Echte professionals lossen hun eigen problemen op", "We moeten altijd aardig tegen elkaar zijn", "De directeur moet het antwoord weten". Welk onuitgesproken motto leeft er in het team over hoe het hier hoort te gaan? Wat leert een nieuwe collega zonder dat het iemand uitlegt? Wat zou er gebeuren als je het tegenovergestelde zou doen?

Vragen om te stellen
Welke overtuiging of welk verhaal houdt deze structuren in stand? Welke veronderstellingen over professioneel handelen zitten hierachter?

Voorbeeld
Er leeft het idee dat lastige gesprekken met ouders bij de directeur horen en dat leerkrachten zich daar niet mee bemoeien. Daardoor zoekt iedereen naar de directeur in plaats van samen een aanpak te proberen.

Als het motto zichtbaar is, kies dan één gedrag of structuur waar je dat motto even niet volgt. Dat wordt het uitgangspunt voor het experiment.

Laag 4 – 💭 De mentale modellen (8 min)

Laag 5 🌱 Het experiment (8 min)

Een eerste stap om een systeemverandering in gang te zetten
Vertaal het inzicht naar iets kleins dat je kunt proberen. Wat is een haalbare manier om de komende weken te voelen of het anders kan? Wie doet wat en hoe merk je of het verschil maakt?

Voorbeeld
Twee leerkrachten voeren samen een gesprek met ouders dat normaal bij de directeur terechtkomt. Ze spreken kort af hoe ze het aanpakken, voeren het gesprek en delen daarna kort wat anders voelde en wat werkte.

Het mooie is niet dat er direct een oplossing ontstaat, maar dat je door samen het te onderzoeken inzicht krijgt en een beweging op gang brengt.

Mini-sjabloon voor het experiment (optioneel)

Ons experiment ______
Wie doet mee _____
Tijdsduur ______
We meten succes door ______
Eerste reflectiemoment ______

Experimenteren met systemische verandering

Kies een vraagstuk dat je bezighoudt, iets wat blijft terugkomen of wat jullie herkennen uit de evaluatie. Dat kan van jou komen, maar ook uit het team. Ga ermee aan de slag en kijk wat het losmaakt.

Ik ben benieuwd of het helpt om het gesprek op gang te krijgen en beweging te brengen in jullie aanpak. Laat vooral weten wat werkte en wat niet via antoinette@praktischmetlef.nl.

Bekijk ook de korte werkvormen voor morele reflectie voor snelle oefeningen.

Soms merk je dat een situatie of patroon blijft hangen, ook al dacht je dat het afgerond was. Je kunt altijd vrijblijvend een sparringsgesprek plannen als je daar even op wilt reflecteren. In een kort gesprek kijken we samen wat er nog vastzit en wat er nodig is om weer beweging te krijgen. En als het iets anders vraagt dan mijn begeleiding, dan zeg ik dat gewoon eerlijk.

• Meer over mij

• 1-op-1 sparringsessies

Een gesprek dat ruimte geeft