Ethische vragen bij digitalisering in het basisonderwijs

Digitale keuzes in het PO

Digitalisering gaat sneller dan we vaak kunnen bijbenen. Voordat je het weet, ben je bezig met het hoe in plaats van het waarom. Zonder bewuste afwegingen verliezen we uit het oog wat pedagogisch belangrijk is: de keuzes en afwegingen moeten steeds passen bij wat goed is voor kinderen, hun ontwikkeling en de relatie tussen leerkracht en leerling. Door te werken met deze vragen en werkvormen maak je ethiek bespreekbaar, behoud je pedagogische focus en zorg je dat beslissingen gedragen worden door het team.

Voor welke situatie

• Nieuwe digitalisering van bestuur of leverancier

• Evaluatie van bestaande technologie

• Spanning in team over digitale werkdruk

• Fundamentele keuzes over ICT-beleid

Wat het oplevert

• Gedeeld kompas bij digitale keuzes

• Ruimte voor alle stemmen (team, ouders, leerlingen)

• Behoud van pedagogische identiteit

• Voorkomen van "stille ergernis"

Waarschuwingssignalen:

• "We moeten toch van het bestuur"

• Meer gesprekken over data dan over kinderen

• Leerkrachten voelen zich uitvoerder i.p.v. professional

• Ouders klagen over verminderd persoonlijk contact

Signalen dat het tijd is voor ethische reflectie

Gezonde signalen:

• Keuzes worden uitgelegd met pedagogische argumenten

• Balans tussen digitale en analoge werkvormen

• Team ervaart regie over technologie

• Kinderen begrijpen waarom tools worden gebruikt

Overzichtstabel ethische reflectie digitalisering PO

➤ Snelle digitale check

➤ 5-minuten check

➤ Impactscan

➤ Balans monitor

➤ Moreel Beraad

5-Minuten teamcheck

Doel: Even stilstaan bij digitale keuzes tijdens een teamoverleg en kijken wat dit betekent voor kinderen, leerkrachten en de manier waarop we werken zonder meteen een beslissing te nemen.

Tijd: 5 minuten

Benodigdheden: Post-its en pennen of een digitale app

Kies op basis van het onderwerp de impact scan of de invloed check

Impact scan

Keuzes die direct invloed hebben op kinderen of leerkrachten

• Wie heeft extra steun nodig bij deze keuze (kind, ouder, leerkracht)

• Welke contacten veranderen hierdoor

• Is er nog plek om fouten te maken of iets uit te proberen

Invloed check

Keuzes over regie, zeggenschap of machtsverhoudingen

• Wie heeft er vooral voordeel van deze keuze

• Wie krijgt minder invloed of speelruimte

• Kunnen we nog stoppen of iets aanpassen als het niet goed voelt

Start

Introduceer kort de scan of de check. Zeg bijvoorbeeld: “Even een snelle check bij deze digitale keuze. Kijk vooral naar wat het betekent voor kinderen, leerkrachten en de manier waarop we samenwerken. Voel je vrij om ook onzekerheden of twijfels te benoemen. We nemen nog geen beslissing.”

Individueel

Teamleden schrijven kort en concreet antwoord op. Vaak zijn een paar woorden of een zin al genoeg.

Kort plenair overleg

• Eén of twee teamleden delen hun belangrijkste inzichten

• Kernpunten noteren op één flip-over of digitaal bord

• Afwijkende meningen markeren met een kleur of symbool

• Vraag kort aan de collega wat er achter deze mening zit en welk gevoel belangrijk is

• Noteer één kernwoord of gevoel bij de afwijkende stem

• Bespreek kort of en hoe dit kan worden meegenomen in de vervolgstap

Tip
Houd het kort, 30–60 seconden per afwijkende mening volstaat, focus op kernwoord of gevoel.

Afronden

• Vat kort de actiepunten samen: wie doet wat en wanneer

• Noteer alleen actiepunten

• Benoem wie het team terugkoppelt over de uitkomsten

De snelle digitale check (1 minuut)

Gebruik deze korte check zodra er een digitale keuze op tafel ligt, je nog niet wilt beslissen maar wél even wilt voelen wat het betekent voor kinderen en team.

Benodigdheden: Post-its en pennen of een digitale app

1. Vraag op tafel
Kies één van de kernvragen, bijvoorbeeld:

• Welke stemmen horen we nog niet

• Wat verliezen we ongemerkt

• Onder welke voorwaarden past dit bij ons

2. Kort reflecteren
Teamleden schrijven één punt op of noemen het hardop. Eén zin per persoon is genoeg.

3. Resultaten zichtbaar maken
Noteer kernwoorden op flip-over of digitaal bord. Zo ziet iedereen dat hun bijdrage telt.

4. Kort afronden
Benoem één korte vervolgstap, bijvoorbeeld: “We houden deze stemmen in gedachten bij het maken van de beslissing.”

Werkwijze

Impactscan op kinderen en team (20 minuten)

Doel: Snel zicht op de gevolgen van digitale keuzes voor kinderen, leerkrachten en relaties in je school.

Wanneer: Bij overweging van nieuwe software, apps of digitale tools

Met deze impactscan krijg je snel zicht op wat een digitale tool betekent voor kinderen, leerkrachten en relaties in je school. In drie korte rondes kijk je:

1. Pedagogisch: Helpt het de leerkracht echt in het werk of maakt het vooral sneller?

2. Relationeel: Welk menselijk contact verdwijnt of blijft behouden?

3. Toegankelijk: Welke kinderen kunnen moeilijk deelnemen, binnen school of (indien relevant) thuis?

Afsluiten doe je met een gezamenlijk besluit: doorgaan, aanpassen of stoppen, inclusief zicht op vervolgstappen en terugkoppeling naar het team.

Waarom deze scan werkt:

• Kort en praktisch, direct inzetbaar

• Maakt morele afwegingen zichtbaar en bespreekbaar

• Houdt de pedagogische focus centraal, niet techniek

• Geeft teamleden ruimte om hun stem te laten horen

Download de volledige impactscan als PDF om morgen meteen met je team aan de slag te gaan.

De Balans-Monitor is een korte werkvorm waarmee jij als schoolleider samen met je team snel ziet hoe digitalisering ervaren wordt. Focus op wat werkt, waar je tegenaan loopt en welke acties nodig zijn.

Waarom gebruiken?

• Direct zicht op hoe digitalisering aansluit bij jullie pedagogische waarden.

• Korte, praktische sessies: geen ellenlange overleggen.

• Team kiest zelf welke onderwerpen belangrijk zijn, zodat jullie eigenaarschap houden.

• Laat acties en verbeterpunten meteen zien én opvolgen.

Hoe werkt het?

1. Kies 1–2 stellingen die dit moment belangrijk zijn (kant-en-klaar of zelf formuleren).

2. Teamleden vullen de thermometer in (geeltje, sticker, smiley of online).

3. Korte nabespreking: wat valt op, welke kleine acties pakken we op?

4. Noteer wie verantwoordelijk is en wanneer terugkoppeling volgt.

5. Bij volgende sessies bekijken jullie wat is gedaan en wat opnieuw opgepakt moet worden.

Flexibel en praktisch:

• Fysiek bord of online (Google Sheet, Miro, Trello, etc.)

• Team bepaalt zelf wanneer een stelling besproken wordt.

• Werkt doorlopend, maandelijks of per kwartaal.

Download hier de Balans-Monitor – inclusief stellingen, thermometer, actie-overzicht en placematmethode voor eigen stellingen.

Balans-Monitor (10 minuten)

Tot slot

Het draait niet om antwoorden geven, maar om de ruimte creëren waar de juiste vragen gesteld worden. Zo maak je van morele reflectie geen extra taak, maar een natuurlijk onderdeel van zorgzame digitalisering.

Deze werkvormen zijn praktische vertalingen van de ethische kaders van Kennisnet, speciaal gemaakt voor de dagelijkse realiteit van het PO.
Wil je met je team dieper ingaan op ethiek en morele keuzes?

Op de pagina over Moreel Beraad vind je drie concrete vormen die je direct met je team kunt uitproberen: CURA, Dilemmamethode en Geografie van verantwoordelijkheden. Hier leer je hoe je lastige situaties bespreekbaar maakt, eigenaarschap versterkt en kleine maar belangrijke stappen zet in de praktijk.

CURA: inzicht in botsende waarden en perspectieven.

Dilemmamethode: voel en zie machtsdynamiek en onderlinge relaties.

Geografie van verantwoordelijkheden: korte, gerichte oefening om dagelijkse twijfel om te zetten in gedeelde wijsheid.